Zakazano im modlitwy, chowano przy bydlęcej drodze. Kościół schwenckfeldystów w Twardocicach

Czy wyobrażasz sobie, że w jednej z małych dolnośląskich wsi znajdował się kiedyś jeden z największych kościołów protestanckich w regionie, który mógł pomieścić aż 2400 wiernych? A może słyszałeś o prześladowaniach, które zmuszały ludzi do pochówków... przy bydlęcej drodze? Twardocice – niepozorna dziś wieś na Pogórzu Kaczawskim – kryje jedną z najbardziej fascynujących, a zarazem tragicznych kart w historii religii i wolności sumienia. Cofnijmy się w czasie i poznajmy historię ruin, które opowiadają o wierze silniejszej niż przemoc.

Twardocice, znane dawniej jako Harpersdorf, to wieś z historią sięgającą XII wieku. Położona w województwie dolnośląskim, niedaleko Złotoryi, od XIII wieku należała do cysterek z Trzebnicy. Z biegiem lat wieś rozwijała się, przechodząc przez burzliwe epizody husyckich najazdów, pożarów i wojennych zniszczeń. Jednak to nie tylko dzieje walk i odbudowy definiują Twardocice. W epoce reformacji miejscowość stała się schronieniem dla wyznawców radykalnych nurtów protestantyzmu. Właśnie tutaj swoje centrum duchowe odnaleźli schwenckfeldyści – wspólnota, która przez ponad 170 lat kształtowała tożsamość lokalnej społeczności.

Schwenckfeldyści, nazwani od swojego duchowego lidera – Kaspara Schwenckfelda von Ossig – stanowili radykalny odłam reformacji. Sam Schwenckfeld był niezwykłą postacią: szlachcicem, myślicielem, mistykiem, który odrzucił zarówno katolicyzm, jak i nauki Lutra. Głosił wolność religijną, wewnętrzne przeżycie duchowe i odrzucał przemoc oraz przymus religijny. Na Śląsku jego poglądy zyskały wielu zwolenników – zwłaszcza wśród szlachty i bogatych mieszczan. Po licznych prześladowaniach ich najważniejszym azylem stały się właśnie Twardocice. Od 1554 roku wieś stała się nieformalną stolicą schwenckfeldyzmu.

Kaspar Schwenkfeld

To tutaj, w samym centrum Twardocic, wyznawcy Schwenckfelda wznieśli okazały kościół w stylu gotyckim, zbudowany na planie krzyża. Już w XVII wieku pełnił on rolę tzw. „kościoła granicznego” – schronienia dla protestantów z pobliskiego księstwa jaworskiego. Przebudowywany w 1701 i 1711 roku mógł pomieścić ponad 2400 osób. Wnętrze wypełnione emporami było miejscem modlitwy, ale i manifestem duchowej niezależności. Niestety, duchowa wolność nie była mile widziana przez ówczesne władze. W 1719 roku do Twardocic przybyli jezuici z misją rekatolizacji. Ich metody były brutalne – od kar pieniężnych za nieobecność na naukach, po przymusowe prace fizyczne i zakaz pochówków na cmentarzu. Ostatnim aktem tej tragedii był pożar z 1 października 1726 roku, który niemal doszczętnie zniszczył świątynię. Tego samego roku 180 wiernych zdecydowało się na emigrację – przez Łużyce i Holandię – aż do Pensylwanii w USA.

Ślad po tych, którzy pozostali, odnajdziemy na południe od wsi, przy dawnej „bydlęcej drodze”. To właśnie tam – w miejscu, gdzie chowano schwenckfeldystów wykluczonych z katolickiego cmentarza – potomkowie emigrantów z USA postawili w 1863 roku neogotycki obelisk. Na pomniku widnieje wzruszający napis: „Tu spoczywają w pokoju wierni schwenckfeldyści, którzy w latach 1720-1740 zostali pochowani przy bydlęcej drodze. Miłość potomków z Ameryki Północnej wystawia ten pomnik w roku 1863 swym przodkom z Proboszczowa, Twardocic, Rochowa.” Mimo upływu lat potomkowie tych emigrantów nadal odwiedzają Dolny Śląsk. W Pensylwanii działa dziś Schwenkfelder Church i Heritage Center, które pielęgnują pamięć o przodkach, a nabożeństwa wciąż odbywają się w archaicznym śląskim dialekcie.

Dziś ruiny twardocickiego kościoła protestanckiego wciąż stoją jako świadectwo dramatycznej historii. Choć próbowano je zburzyć w latach 70., przetrwały. Obecnie trwają prace zabezpieczające i konserwatorskie. W sąsiedztwie kościoła znajdziemy też barokowy pałac, dawny zajazd i liczne budynki wiejskie z XVIII i XIX wieku z pięknymi łupkowymi zdobieniami. Czy Twardocice to tylko kolejna wieś na Dolnym Śląsku? A może symbol walki o duchową niezależność?

Bydlęca droga