Droga jest moim celem

Fokarium na Helu jest popularną atrakcją turystyczną, lecz to nie zapewnianie rozrywki jest najważniejszą misją obiektu. Gdy na początku lat 90. znaleziono na plaży w Juracie ranną fokę, nikt nie przypuszczał, że jej uratowanie doprowadzi do powstania całego ośrodka specjalizującego się w pomocy tym zwierzętom oraz ich badaniem. Dziś na Helu możemy zobaczyć, jak odradza się populacja foki szarej, która jeszcze parę dekad temu była całkowicie wygasła na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego.

Helskie fokarium, a właściwie Fokarium Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego, bo tak brzmi pełna nazwa placówki, powstało w 1999 roku, lecz jego geneza sięga początku lat 90. 31 marca 1992 roku na plaży w Juracie znaleziono ranną fokę, której nadano imię Balbina. Po dokonaniu szczegółowych oględzin okazało się, że jest to samiec, a nie samiczka, jak początkowo założono, więc osobnik od tego momentu nazywał się Balbin. To dzięki niemu na Helu podjęto się regularnych badań biologicznych, weterynaryjnych i hodowlanych nad fokami. Zwierzęta są tu leczone i wypuszczane na wolność. Co roku na świat przychodzą w fokarium młode foki, które po odchowaniu trafiają do Bałtyku. Dzięki temu udaje odbudować populację bałtyckich fok szarych, które przez nierozważną działalność człowieka znalazły się przed laty na skraju wyginięcia na południowym wybrzeżu morza.

Fokarium jest również jedną z największych atrakcji turystycznych Helu. Zwiedzający zapoznają się z historią życia fok oraz poznają problemy ochrony środowiska Bałtyku. Prowadzone są projekty edukacyjne dla młodzieży oraz wykłady, seminaria i praktyki dla studentów. Turyści mogę zwiedzić fokarium i stanąć ze zwierzętami twarzą w twarz. Jedną z największych atrakcji jest możliwość zobaczenia na żywo karmienia fok, które traktują to jako świetną zabawę i chętnie wykonują różne sztuczki, aby dostać rybę. Okazuje się, że foki to bardzo mądre zwierzęta, które rozpoznają kształty, kolory i przede wszystkim swojego opiekuna. A jeśli nie wybieracie się na razie na Hel, to możecie obejrzeć na żywo foki na kamerze.

Zwiedzając Półwysep Helski nie sposób pominąć tak wspaniałego miejsca, jakim jest Fokarium. Po wizycie można zakochać się w fokach, ale przede wszystkim zyskać świadomość, jak działalność człowieka działa na szkodę tym zwierzętom. Wspaniale, że istnieje takie miejsce, które pomaga fokom i równocześnie edukuje ludzi.

Hel jest wyjątkowo ciekawym miejscem na mapie Polski nie tylko ze względu na nietypową topografię i bliskość wielu atrakcyjnych plaż, ale też dzięki licznym pozostałościom polskich i niemieckich fortyfikacji. W 1939 r. na Cyplu Helskim toczyły się zaciekłe walki w obronie Wybrzeża. Pozostałością po tamtym militarnym okresie w historii Helu jest ponad 20 schronów i działobitni z lat 1935-1974, które zachowały się na najsilniej umocnionym fragmencie cypla. Podczas tygodniowego wyjazdu odkryłam wiele z nich i jestem przekonana, że ta historia zafascynuje nie tylko pasjonatów fortyfikacji...

Militarna historia Helu to stosunkowo nowe dzieje tego miejsca. Przez większość swojej historii, od czasów średniowiecznych, dominowało tu rybołówstwo. Pod koniec XIX wieku zaczęła rozwijać się turystyka - w 1896 roku otwarto kąpielisko, a dwa lata później rozpoczęto budowę domu zdrojowego - Kurhaus. W 1920 roku, po odzyskaniu przez Polskę niezależności, kontynuował on swoją działalność jako Polonia. Niestety obiekt został zniszczony podczas działań wojennych w 1939 r. Kraniec półwyspu miał także duże znaczenie nawigacyjne. Od XVI do XIX wieku istniała tu drewniana latarnia, a w 1826 roku jej funkcję przejęła murowana latarnia morska. Podobnie jak dom zdrojowy nie przetrwała wojny - została wysadzona przez obrońców, aby zmylić wroga. Obecną latarnię wzniesiono w 1942 roku i służy dziś do nawigacji oraz jako atrakcja turystyczna.

Kurhaus / Polonia oraz latarnia morska

Wojskowy rozdział historii Cypla Helskiego rozpoczął się w 1933 roku, kiedy to zdecydowano o budowie najnowocześniejszej i najsilniejszej baterii nadbrzeżnej zwanej Baterią Laskowskiego. Od 1935 do 1939 zbudowano tu cztery żelbetowe stanowiska dla dział Bofors kalibru 152,4 mm oraz kilka pomocniczych obiektów. Powstały koszary i stołówka. Od 21 września pancerniki Schleswig-Holstein i Schlesien rozpoczęły ostrzał Helu, a dokładniej rejonu baterii Laskowskiego. Podczas obrony Wybrzeża cypel był bohatersko broniony aż do 2 października 1939 r. Fortyfikacje nie zostały przez Niemców zdobyte w walkach, lecz oddane w ramach kapitulacji. Poddanie się Warszawy i Modlina osłabiło morale polskich żołnierzy, a kończące się zapasy żywności i amunicji przesądziły o braku sensu kontynuacji obrony.

Bateria Laskowskiego

Po kapitulacji helski rejon umocniony został przywrócony do gotowości bojowej i wcielony do Kriegsmarine. Powstały nowe obiekty militarne, między innymi bateria Schleswig-Holstein wyposażona w trzy potężne działa o kalibrze 406 mm. Po wyzwoleniu i przejęciu Helu przez Polskie władze, kontynuowano jego bojowe przeznaczenie. W latach 1948-55 powstały m.in.: 13. Bateria Artylerii Stałej kaliber 130 mm, 27. Bateria Artylerii Stałej, którą uzbrojono w cztery armaty kal. 100 mm, wzniesiono także wieżę kierowania ogniem tzw. "kurzą stopkę"; powstały nowe schrony i punkty kierowania ogniem. Pod koniec XX wieku Marynarka Wojenna opuściła większość cypla i obiekty wojenne zostały częściowo zaaranżowane na cele muzealne, a część została pozostawiona jako "dziki skansen".

Stanowisko ogniowe 1001 27. BAS i wieża kierowania ogniem

Pozostałości helskich fortyfikacji są ciekawostką i atrakcją turystyczną, więc w dzisiejszym artykule (oraz kilku innych, które przeczytacie na blogu) przedstawię część z nich, którą miałam okazję poznać podczas tygodniowego wyjazdu na Hel. Na dole znajduje się mapa obiektów, na miejscu znajdziecie liczne tablice i drogowskazy, ale zachęcam też do samodzielnych poszukiwań, bo w helskich lasach kryje się tego jeszcze dużo więcej niż to, co udało mi się opisać :-)

Bateria Laskowskiego (1935-1939) i 13. Bateria Artylerii Stałej (1951-77)

Wieża kierowania ogniem. Zbudowany około 1943 roku fundament pod niemiecki radar został w 1948 roku nadbudowany i wykorzystany jako wieża Zapasowego Punktu Sterowania Ogniem 13. Baterii Artylerii Stałej. Na górze znajdował się dalmierz, a na dole - platforma dla Oficera Kierującego Ogniem.

Stanowisko Ogniowe nr 4 Baterii Laskowskiego - obecnie znajduje się tu niewielkie muzeum. Więcej o tym obiekcie TUTAJ.

Stanowisko Ogniowe nr 2 Baterii Laskowskiego pozostaje niezagospodarowane.

27. Bateria Artylerii Stałej (1955-1977)

Powojenna polska bateria nadbrzeżna wybudowana w latach 1955-58 uzbrojona w radzieckie działa o kalibrze 100 mm. Miała bronić helskiego portu oraz atakować kutry torpedowe mogące zagrażać Gdyni. Stanowiska ogniowe były połączone podziemnym korytarzem o łącznej długości 250 metrów.

Punkt kierowania ogniem 27. Baterii Artylerii Stałej, tak zwana "kurza stopka" - to pięciokondygnacyjna wieża, która wyposażona była w dalocelownik WBK-1 i dalmierz prawdopodobnie typu DM-4 na dwóch górnych kondygnacjach. Obok znajdują się Centrala Artyleryjska Baterii Laskowskiego adaptowana później na Stanowisko Dowodzenia 27. BAS oraz schron załogowy nr 2 13. BAS.

Schron garaż agregatu dla reflektora 27. BAS z 1957 roku. Jego strop służył jako stanowisko reflektora.

Radarowy posterunek obserwacyjny POWTiŁ-27 - powojenny obiekt obserwacji wzrokowej i technicznej.

Stanowisko ogniowe nr 1001 27. Baterii Artylerii Stałej jest szczególnie warte uwagi ze względu na zachowane działo kal. 100 mm radzieckiej produkcji/ Dziesięć lat temu, gdy byłam pierwszy raz na Helu, było ono dostępne "na dziko", obecnie zostało skomercjalizowane. Nie muszę chyba mówić, która wersja podobała mi się bardziej? ;-)

Niemiecka bateria Schleswig-Holstein została zbudowana w 1940 roku po zajęciu półwyspu przez okupanta. Składały się na nią trzy stanowiska z potężnymi działami o kalibrze 406 mm oraz dziewięciokondygnacyjna żelbetowa wieża sterowania ogniem. Po oddaniu kilku strzałów próbnych działa zdemontowano i wywieziono do Francji, gdzie zostały zniszczone przez aliantów. Zachowane obiekty są udostępnione turystom.

Stanowisko ogniowe B1 mieści Muzeum Helu, o którym szerzej pisałam TUTAJ.

Stanowisko ogniowe B2 mieści Muzeum Obrony Wybrzeża, a pobliskie stanowisko B3 - strzelnicę. Więcej o tym obiekcie - TUTAJ.

Wieża sterowania ogniem także jest siedzibą muzeum. Więcej o tym miejscu TUTAJ.

Latarnia Morska na Górze Szwedów - siedemnastometrowa stalowa konstrukcja zbudowana w 1936 roku na dwumetrowej betonowej podporze pełniła funkcję wieży obserwacyjnej. Jej elektryczne oświetlenie było w pełni zautomatyzowane. Działała do 1990 roku; obecnie jest nieczynna i niszczeje. Co ciekawe, Góra Szwedów jest najwyższym wzniesieniem Półwyspu Helskiego (19 m n.p.m.).

33. Bateria Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej. Bateria Duńska (1932-39) - wraz z 32. Baterią, tzw. Grecką, są siostrzanymi bateriami i zarazem pierwszymi współczesnymi fortyfikacjami na Półwyspie Helskim. Powstały w 1932 r. i składały się z dwóch działobitni oraz dwóch schronów każda. Brały udział w obronie Helu w 1932 roku, jednak ze względu na położenie nie odegrały tak wielkiej roli, jak Bateria Laskowskiego.

Gwiazdobloki z II wojny światowej. Gwiazdoblok to rodzaj betonowej konstrukcji zbudowanej na planie czworościanu. Spora ich "kolekcja" znajduje się na plaży nieopodal Baterii Duńskiej. Pozostawione w tym miejscu mogły służyć jako zapora. Niestety obecnie (2022 r.) niemal w całości zakryte są piaskiem.

Batalionowy Rejon Umocniony nr 2 Hel (1954-56)

Był systemem fortyfikacji, który miał zapewnić obronę przeciwdesantową od strony morza. Budowa trwała od 1954 do 1956 roku. Był to pierwszy taki system umocnień i posłużył jako wzór do budowy ośmiu podobnych w innych częściach wybrzeża. Rozciągał się na długości 4 km i składał się z lekkich fortyfikacji z prefabrykatów żelbetowych. Największą częścią systemu były rowy strzeleckie i transzeje obłożone betonowymi płytami. Tworzą one trzy linie obrony i rozciągają się na długości 14,5 km!

Punkt obserwacyjny Bocianie Gniazdo zbudowano w latach 50. XX wieku. Jest to część Fragmentu Batalionowego Rejonu Umocnionego nr 2. Znajduje się na wydmie mierzącej 15,2 m n.p.m. Co ciekawe, wzniesienie przez II wojną światową było popularnym wśród letników punktem widokowym.

Pozostałości niemieckiej baterii przeciwlotniczej na szlaku czarnym. W pobliżu dostrzegalni przeciwpożarowej znajduje się kilka zrujnowanych obiektów niemieckiej zaporowej baterii przeciwlotniczej z 1940 roku. Znajdziemy tam pozostałości stanowisk ogniowych kalibru 105 mm (pierwotnie były cztery) oraz ruiny elektrowni bateryjnej. Na dwukondygnacyjnym schronie kierowania ogniem wzniesiono po wojnie wieżę obserwacyjną służącą obecnie jako dostrzegalnia przeciwpożarowa.

21. Bateria Artylerii Przeciwlotniczej (1933-1939)

Wraz z bliźniaczymi bateriami 22. i 23. wchodziła w skład 2. Morskiego Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej. Uzbrojona była w dwie armaty kalibru 75 mm ustawione na stropach schronów amunicyjnych. Jej podstawowym zadaniem była ochrona baterii Laskowskiego. Podczas okupacji Niemcy zaadaptowali ją na potrzeby swojej baterii.